Ազոտը չափազանց կարևոր է՝ սպիտակուցների և նուկլեինաթթուների կարևոր բաղադրիչն է, ինչը այն դարձնում է կենսածին տարր: Երկրի մթնոլորտը պարունակում է մեծ քանակությամբ ազոտ (78%)։ Այնուամենայնիվ, այս ազոտն այնպիսի ձև է, որը օրգանիզմները չեն կարող անմիջապես օգտագործել: Բայց բույսերին անհրաժեշտ է ազոտ՝ քլորոֆիլը սինթեզելու համար։ Քլորոֆիլը ապահովում է բույսերի կանաչ գույնը և նրանց աճը։ Կենդանիները, բույսերն ուտելով, ստանում են այդ ազոտը, իսկ կենդանիներին և ընդհանրապես բոլոր լենդանի օրգանիզմներին ազոտը պետք է սպիտակուց, վիտամիններ և հորմոններ ստանալու համար։
Ազոտի շրջանառությունը կենսաերկրաքիմիական գործընթաց է, որի միջոցով ազոտը փոխակերպվում է բազմաթիվ ձևերի՝ հաջորդաբար մթնոլորտից հող անցնելով օրգանիզմ և հետ՝ մթնոլորտ: Ազոտի ցիկլը օգնում է օդում ազոտի գազը վերածել այնպիսի ձևի, որը կարող են օգտագործել բույսերը և կենդանիները՝ իներտ ազոտը ներմուծել բույսերի կենսաքիմիական գործընթաց, այնուհետև դա հասնում է կենդանիներին:
Որպեսզի ազոտը դառնա կենդանի օրգանիզմների համար օգտագործելի, այն պետք է վերածվի ամոնիումի (NH4+) կամ նիտրատի (NO3-) իոնների։ Որոշ բակտերիաներ, որոնք առատորեն հայտնաբերված են հատիկավոր բույսերի պալարային գոյացություններում, կենսական դեր են խաղում գազային ազոտը (N2) ամոնիակի վերածելու գործում:
Բույսերը օգուտ են քաղում այս գործընթացից, քանի որ նրանք այդ բակտերիաներից ազոտ են ստանում օգտագործելի ձևերով: Դրա դիմաց բակտերիաները սնունդ և ապաստան են ստանում բույսերից։ Այս փոխադարձ կապն օգնում է երկու օրգանիզմներին: Ազոտը, որն այժմ օրգանական վիճակում է, շարժվում է սննդային շղթաներով՝ բույսերից փոխանցվելով էկոհամակարգերի այլ օրգանիզմներին: Այս փոխանցումը բնության մեջ սննդանյութերի ցիկլերի հիմնական մասն է:
Իսկ ինչպե՞ս է կատարվում ազոտի շրջանառությունը։
- Ազոտի գազը (N2) մթնոլորտից վերածվում է ամոնիակի (NH3) կամ ազոտի այլ միացությունների՝ ազոտ ամրագրող բակտերիաների միջոցով։
2. Բակտերիաների ազդեցության տակ ամոնիակը օքսիդացվում է ազոտաթթվի (HNO3): Բակտերիաները դեր են խաղում ամոնիֆիկացման մեջ՝ քայքայելով մահացած բույսերը և կենդանիները: Սա օգնում է մաքուր պահել շրջակա միջավայրը: Ամոնիակը (NH3) բակտերիաների նիտրացման միջոցով վերածվում է նիտրիտի (NO2-), այնուհետև նիտրատի (NO3-): Այս նիտրատները ավելի հեշտությամբ են ընդունվում բույսերի կողմից:
3. Ազոտական թթուն փոխազդում է հողի տարրերի հետ՝ առաջացնելով թթվային աղեր (նիտրատներ)՝ CaCO3, Ca(NO3)2;
4. Նիտրատներն արտանետվում են հողի մեջ։ Նաև, նիտրատներն կիրառվում են որպես պարարտանյութեր և պայթուցիկ նյութեր (ամոնիտներ)։ Կիրառվում են տեխնիկայում, ապակու և դեղանյութերի արտադրությունում։ Մտնում են հրթիռային վառելիքի բաղադրության մեջ։ Երշիկեղենի արտադրությունում օգտագործվում են որպես սննդային հավելումներ։
Մարդիկ խախտում են ազոտի համաշխարհային ցիկլը հիմնականում սննդի և էներգիայի արտադրության հետ կապված գործողությունների միջոցով: Նաև կարող են ազդել այնպիսի բաները, ինչպես, օրինակ, չափից դուրս պարարտանյութեր օգտագործելը, քանի որ, օրինակ, դա հանգեցնում է ջրի աղտոտմանը։ Նաև, արդյունաբերության համար ազոտի ստեղծումը շատ բան է արտանետում շրջակա միջավայր: Շրջակա միջավայրերը նաև աղտոտում են հանածո վառելիքի այրումները, կենդանական թափոնները, տրանսպորտը, աղբավայրերը, կլիմայի փոփոխությունը։ Սրանք կարող են աղտոտել օդնը և նաև ջուրը, իսկ կոյուղաջրերի արտահոսքն իր հերթին ջրին ավելացնում է ազոտ՝ վնասելով ջրային կյանքին:
Արժանի է նաև նշել հողօգտագործման փոփոխությունները։ Անտառահատումների նման փոփոխությունները խախտում են բնական ազոտի շրջանառությունը:
Նաև, չափից դուրս ձկնորսությունը՝ ծովային կյանքի բերքահավաքը խախտում է օվկիանոսներում ազոտի շրջանառությունը:
Առանձին, օվկիանոսում ազոտի շրջանառության մասին՝ բնական համակարգերում և որոշ ակվարիումային համակարգերում նիտրատը վերածվում է ազոտի գազի՝ բակտերիաների ապանիտրացման միջոցով: Ամոնիակից նիտրիտից նիտրատից ազոտի գազի այս փոխարկումը հայտնի է որպես օվկիանոսի ազոտի շրջանառություն: Ազոտի ավելցուկը կարող է առաջացնել ջրային բույսերի և ջրիմուռների աճի գերխթանում: Այս օրգանիզմների չափից ավելի աճը, իր հերթին, կարող է խցանել ջրի ընդունումը, սպառել լուծված թթվածինը, երբ դրանք քայքայվում են, և արգելափակել լույսը դեպի ավելի խորը ջրեր:
Նաև, ազոտի շրջանառության վրա կարող են ազդել բնական պատճառներ։
Ազոտի շրջանառության խախտման բնական պատճառները ներառում են անտառային հրդեհները, հրաբխային ակտիվությունը, կայծակը, կլիմայի փոփոխականությունը, բնական տարրալուծումը և ազոտի կենսաբանական ֆիքսումը: Թեև այս գործոնները կարող են ազդել ազոտի շրջանառության վրա, մարդկային գործունեությունը, ինչպիսիք են պարարտանյութերի ավելորդ օգտագործումը և հողի փոփոխությունները, շարունակում են մնալ գլոբալ խափանումների հիմնական նպաստողները: Կայուն գործելակերպը էական նշանակություն ունի ազոտի ցիկլի վրա ինչպես բնական, այնպես էլ մարդու կողմից առաջացած ազդեցությունները լուծելու համար:
Անահիտ Օգանովա 